Ніколі не забудзем (fb2)
Мы кружыліся каля хаты з такім выглядам, нібы што згубілі і цяпер шукаем. Я не послушалась его: страх гнал вперед. У вёску пачалі прыязджаць партызаны. Адна з іх, цётка Прузына, узяла мяне да сябе.
Через линию обороны идти было страшно, но мы пробрались удачно. Тут всех остригли и посреди головы пробрили полосы. Затым я ўзнёс дровы і кінуў іх каля печкі. Ёсць прапанова сабраць расказы дзяцей пра барацьбу з фашысцкімі захопнікамі I вьщаць асобнай кніжкай.
Ніколі не забудзем (fb2) - После этого случая немцы больше не открывали вагонов. В 1948 году выходит книга «Никогда не забудем», которая была составлена Янкой Мавром.
Вось я і прывёз іх,— і хлопец адкрыў чамадан. Ён быў поўны пісьмаў. Каб мець уяўленне, што пісалі аўтарам кнігі юныя карэспандэнты, прывяду вытрымкі з некаторых пісьмаў, якія былі надрукаваны ў другім выданні кнігі ў 1951 годзе. Чытаючы гэтую цяжкую, але праўдзівую кнігу, мы шмат чаго даведаліся аб гераізме беларускіх піянераў,— пісалі аўтару расказа «Восем сутак» Іне Краснапёрцы школьніцы Таня Канаева і Галя Сяргеева з горада Арэхава-Зуева Маскоўскай вобласці. Але мы ганарымся і захапляемся табою і тваімі сяброўкамі: вы смела і мужна адказвалі гэтым праклятым звярам, стойка пераносілі ўсе жахі вайны». Галя Уварава з горада Магадана напісала Зоі Васілеўскай, гераіні расказаў «У няволі» і «Каля возера»: «Гэтую кнігу мы чыталі на зборах звенняў і атрадаў, калектыўна абмяркоўвалі яе. Кніга вельмі зацікавіла нас, асабліва піянераў майго атрада. Многія нашы рабяты хочудь быць падобнымі на цябе і тваіх таварышаў па барацьбе». А вось што пісалі вучаніцы 7-й сярэдняй школы горада Данецка Украінскай ССР Ніна Громава і Валя Машута Васю Саульчанку: «Дарагі Вася! Нядаўна мы прачыталі твой расказ і расказы іншых беларускіх рабят, сабраныя ў кнізе «Ніколі не забудзем». Мы з вялікім хваляваннем чыталі гэтую цудоўную кнігу. Усё, што напісана ў ёй,— праўда, хоць і страшная праўда. Мы верым кожнаму яе слову, таму што самі бачылі і перажылі здзекі фашысцкіх вылюдкаў». У словах пісьмаў, на мой погляд, ключ да разумення той велізарнай папулярнасці, якую заваявала кніга сярод школьнікаў нашай краіны. Сустрэча ў Маскве У 1951 годзе адна з аўтарак гэтай кнігі, Зоя Васілеўская, скончыла сямігодку. Дзяўчынка скардзілася на боль у грудзях. Дырэктар дзіцячага дома пайшла ў гарадскі аддзел аховы здароўя, і там для Зоі выдзелілі пуцёўку ў дзіцячы санаторый непадалёку ад Ялты. У ліпені яна паехала на лячэнне. Вярталася адтуль праз Маскву. Да адыходу цягніка на Мінск дзяўчынка мела шмат вольнага часу, і яна вырашыла наведаць маскоўскую сяброўку, з якой перапісвалася. Тая жыла паблізу ад Беларускага вакзала, і Зоя даволі лёгка знайшла яе кватэру, Пастукала. I толькі Зоя назвалася і сказала, што яна з Мінска, як з другога пакоя выскачыла дзяўчынка і са словамі: «Ты Зоя Васілеўская? З кнігі «Ніколі не забудзем»? » — кінулася да яе. Калі першае хваляванне прайшло, сяброўка сказала: — А я ўяўляла цябе іншай... Ну, такой, ведаеш, гераіняй... Ім таксама цікава будзе пабачыць Зою, пагутарыць з ёю... Неўзабаве яна вярнулася разам з дзесяткам аднакласніц. Калі ўсе расселіся, яна з радасным хваляваннем сказала: — Дзяўчынкі, вы чыталі і ведаеце кнігу «Ніколі не забудзем», якую напісалі беларускія піянеры. Перад вамі адна з гераінь гэтай кнігі Зоя Васілеўская, Яна напісала... I пра барацьбу з фашыстамі! I пра ўсё, усё, што бачыла і перажыла!.. Сяброўка папрасіла дзяўчат супакоіцца, а затым дала слова Зоі. Зоя так расхвалявалася, што спачатку не магла гаварыць. Ад пачуццяў, якія нахлынулі на яе, словы засядалі ў горле, і яна толькі варушыла вуснамі. Праз хвіліну яна авалодала сабою і начала расказваць, як цяжка жылося людзям пры гітлераўцах, як яна трапіла ў канцлагер, як здекаваліся з дзяцей фашысты, як яна з таварышкамі ўцякла з лагера смерці. Маскоўскія школьніцы слухалі яе затаіўшы дыханне, стараліся не прапусціць ніводнага слова. Перад імі была не кніжная гераіня, а жывая, якая дапамагала дарослым наблізіць светлы Дзень Перамогі. Вечарам дзяўчынкі правялі Зою на вакзал. Ноччу, лежачы на вагоннай паліцы, яна доўга не магла заснуць ад перажытых уражанняў. Пасляслоўе У заключэнне хочадца паўтарыць выказаную раней ісціну: калектыўная кніга беларускіх дзяцей «Ніколі не забудзем» стала прыкметнай з'явай у нашай дзідячай літаратуры пра вайну. I сёння яе ахвотна чытаюць новыя пакаленні савецкіх школьнікаў. Цікава адзначыць і яшчэ адно, не вядомае шырокаму колу чытачоў, значэнне кнігі: яна памагла некаторым сваім аўтарам і героям знайсці родных ці знаёмых або сустрэцца пасля доўгай разлукі. У 1948 годзе, у хуткім часе пасля выхаду з друку кнігі «Ніколі не забудзем», знайшліся маці і старэйшая сястра Зоі Васілеўскай. Пра тое, што Зоя жывая, яны даведаліся, прачытаўшы ў кнізе яе апавяданні. Васю Саульчанку кніга дапамагла знайсці дзядзьку, якога ён лічыў загінуўшым. Праз дваццаць адзін год пасля вайны сустрэліся чатыры гераіні расказа «Восем сутак». Якаў Паўлавіч Літвіненка, які ў вайну быў камандзірам роты ў адным з партызанскіх атрадаў Беларусі, а зараз жыве ў горадзе Кізляр Дагестанскай АССР, дзякуючы кнізе пачаў перапісвацца са сваім юным падрыўніком Віцем Чалавым. Нельга не ўпамянуць і пра тое, што кніга «Ніколі не забудзем» апрача беларускай выйшла на рускай, украінскай, кіргізскай, татарскай, казахскай, малдаўскай, каракалпакскай, а таксама на замежных — венгерскай і японскай мовах. ПЯТРО РУНЕЦ ПРАДМОВА Чытаючы кнігу «Ніколі не забудзем», я мімаволі прыгадваю апошнія дні чэрвеня 1941 года. Мы ехалі на грузавой машыне з мястэчка Горы на Мсціслаў. Пачынала чуцъ-чуць займацца на свет. Пад'язджаючы да адной вёсачкі, мы заўважылі ў ранішнім змроку чараду падлеткаў, дзяўчатак і хлопчыкаў, ад дзесяці да дванаццаці гадоў. Дзеці раздзяліліся на дзве групы і стаялі па баках дарогі. Яны пападымалі рукі, крычалі. Яны былі ўсхвалёваны, узбуджаны. Яны ўжо адчувалі дыханне вайны. Старэйшы з іх сказаў шафёру: — Дзядзя, далей ехаць нельга: масток наломаны. Два старэйшыя хлопчыкі сталі на падножку грузавіка і паказвалі, як аб'ехаць разбураны масток. А каля мастка завіхаліся мужчыны і жанчыны. Яны спешна рабілі новы мост. Гэта здарэнне ў дарозе ў небяспечны час вайны глыбока запала мне ў памяць. Да глыбіні душы ўсхвалявала мяне гэта шчырае дзіцячае жаданне дапамагчы сваім людзям у часе грозных праяў. I сягоння, чытаючы кнігу, напісаную самімі дзецьмі, перажыўшымі ўсе жахі нябачанай у свеце па сваіх памерах і жорсткасцях вайны і прымаўшымі ў ёй самы актыўны ўдзел, я ўспамінаю сваё спатканне ў дарозе з нашымі слаўнымі дзецьмі. Гэта дзеці новага савецкага пакалення, выхаваныя нашай роднай бальшавіцкай партыяй. Гэта гарачыя патрыёты сваёй радзімы, скромныя героі, гатовыя аддаць жыццё за свой народ, за сваю радзіму, за сваё светлае і радаснае дзяцінства, якое можна знайсці толькі ў Савецкай краіне. Быць можа, хто-небудзъ з тых падлеткаў, якія папераджалі нас аб няспраўнасці моста, з'яўляецца аўтарам аднаго з хвалюючых апавяданняў, змешчаных у кнізе «Ніколі не забудзем». Карыстаючыся зручным выпадкам, я прыношу сваё шчырае — дзякуй вам, дзеці! Я горача вітаю паяўленне гэтай кнігі, дастойнай вялікай увагі. У чым яе вартасць? Па-першае, кніга ў значнай меры запаўняе той прыкры прабел у нашай беларускай мастацкай літаратуры, у якой пакулъ што яшчэ няма колькі-небудзъ выдатнага твора аб гераічнай барацъбе нашага народа з нямецкімі захопнікамі, аб яго стойкасці, адданасці сваей радзіме, яго вернасці дружбе народаў, савецкай уладзе і партыі бальшавікоў. Падругое, кніга паказвае велічнасць душы і патрыятызм усяго народа ў цэлым і ў прыватнасці яго гераічных дзяцей, смелых, вынаходлівых, бясстрашных, цвёрдых воляю, мужна пераносячых нечуваныя пакуты, дужых сваей вераю ў перамогу над ворагам. Па-трэцяе, кніга «Ніколі не забудзем» уяўляе сабою грозны абвінаваўчы акт супроцъ тых міжнародных вар'ятаў-разбойнікаў, якія марацъ аб сваім панаванні над народамі, аб устанаўленні сваей улады над светам, і ў той жа час яна красамоўна гаворыцъ за тое, які лес налучыць такіх сусветных бандытаў. Напісаная нашымі дзецьмі кніга аб вайне павінна стаць здабыткам не толькі чытачоў Савецкай Беларусі,— яна варта таго, каб яе перакласці на мовы іншых народаў Савецкага Саюза. ПАД СМЕРЦЮ Мы жылі ў вёсцы Усохі Бягомльскага раёна. Сям'я ў нас была невялікая — шэсць душ: бацька, маці, сёстры Жэня і Ліда, брат Віця і я. Жылі мы ціха і спакойна, але немцы ўсё разбурылі. У 1943 годзе немцы блакіравалі наш раён. Усе жыхары схаваліся ў балоце. Немцы на аўтамашыне прыехалі ў вёску Усохі, але там нікога не было. Яны злавілі адну жанчыну з другой вёскі, Руні, і паслалі яе сказаць, каб усе людзі выйшлі з балота і вярнуліся дадому да дзевяці гадзін вечара, а не то іх усіх паб'юць. Але людзі не паслухаліся немцаў і не пайшлі дадому з балота. Яны казалі: — Калі пойдзем дадому, дык нас усіх пераб'юць. А назаўтра людзі з вёскі Ганцавічы спужаліся і выйшлі з балота. Як толькі яны прыйшлі дадому, немцы загналі іх у кароўнік і запалілі яго. Каторыя ўцякалі, тых забівалі. Тады згарэла вельмі шмат людзей. Мы засталіся ў балоце. Немцы, як толькі спалілі людзей, пайшлі ў балота шукаць астатніх. Вось немцы ціха падьпшлі да першых будак і пачалі страляць. Тут яны забілі Чабатар Палюту і яе чатырох дзяцей. Усе людзі кінуліся ўцякаць хто куды. Немцы стралялі па нас, але не трапілі. Так мы дабеглі да рэчкі. Але рэчка ў тым месцы была шырокая і глыбокая, і пераправіцца цераз яе нельга было. Тады мы пабеглі каля берага, і тут немцы нас дагналі і пачалі страляць у нас з аўтамата. Маці і бацьку забілі, і дзве сястры забілі, а брата ранілі ў правае вока. Ён закрычаў і схапіўся рукою за вока. Скрозь пальцы цякла кроў. Я падбегла да яго і стала выціраць яму кроў хусткай. У гэты час падбег немец і выстраліў: брат упаў і тут жа памёр. А немец усё страляў і раніў мяне ў левае плячо, а другая куля трапіла ў правую руку, але касці не закранула. Трэцяя куля зачапіла спіну. Мне зрабілася горача, і я павалілася, а немец пайшоў — ён думаў, што я мёртвая. Гэта было рана, гадзін у дзесяць. Увесь дзень я праляжала разам са сваімі роднымі. А пад вечар адна цётка, Волька, з вёскі Смалярова, лёгка раненая, устала і ўбачыла мяне. Яна памагла мне падняцца, і мы пайшлі. У адным месцы мы перабраліся праз раку ўброд. На тым беразе мы сустрэлі дзеда Янулю, які завёў нас да сваёй сям'і. Яны мне давалі есці, але я нічога не ела чатыры дні, толькі піла ваду. Тут мяне знайшла дачка майго дзядзькі Алісея Алай, Маруся. Але доўга ляжаць не давялося. Немцы бамбілі, стралялі, і нам зноў прыйшлося ўцякаць у балота. Я зусім аслабела, і мяне панеслі. Зрабілі насілкі на палках, разаслалі посцілку і так неслі. Мяне неслі два мужчыны, дзядзька і Герасімовіч Іван, а дзве дзядзькавы дачкі, Маруся і Ніна, неслі сына настаўніка, Геню. З мяне цэлы дзень цякла кроў.
Слёз маіх як і не было. Я адказвала так, як мяне вучыў камандзір атрада: «Не ведаю» або «У партызанах ніколі не была». У мяне паліцаі дамагаліся даведацца, дзе партызаны, колькі іх, дзе змяшчаецца штаб, якое ўзбраенне і іншае. ГІадпільнаваўшы, калі Левановічы пайшлі на поле, мы кінуліся ў разведку. Правдивое отображение французской действительности через восприятие ребенка интересно для нашего читателя. Нямецкі канваір так грозна крыкнуў, што ніхто не адважыўся гэта зрабіць. Я хварэла доўга, але цётка мяне вылечыла, і я цяпер бадзёрая, вясёлая і валодаю абедзвюма рукамі. МУЖНАСЦЬ У пачатку вайны мы выехалі з Мінска і пасяліліся ў пасёлку Выжары Смілавіцкага сельсавета Рудзенская раёна. У нас была адна дарога — у партызаны. Впереди виднелась деревня Узножь. Некалькі секунд мы стаялі як аслупянелыя.